Seveso direktifi olarak bilinen regülasyon ülkemizde son olarak; Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı tarafından 4/7/2012 tarihli ve 2012/18/AB sayılı Konsey Direktifi dikkate alınarak yeni “BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALARIN ÖNLENMESİ VE ETKİLERİNİN AZALTILMASI HAKKINDA YÖNETMELİK” Resmî Gazete’de 2 Mart 2019 tarih ve 30702 sayı ile yayınlanmıştır.
Yönetmeliğin çıkış amacı olarak; tehlikeli maddeler bulunduran kuruluşlarda büyük endüstriyel kazaların önlenmesi ve muhtemel kazaların insanlara ve çevreye olan zararlarının en aza indirilmesi amacıyla, yüksek seviyede, etkili ve sürekli korumayı sağlamak için alınması gerekli önlemler ile ilgili usul ve esasları belirlemek verilmiştir.
Büyük Endüstriyel Kaza Frekansının Sınır Değeri:
Büyük endüstriyel kaza frekansı; büyük kaza senaryo dokümanında senaryo edilen her bir büyük endüstriyel kazanın meydana gelme frekans seviyesini ifade etmektedir. Eski yönetmelikte “Mümkün Olan En Yüksek Önlem Seviyesi” olarak tanımlanan ve “Kantitatif Risk Değerlendirmesi” sonucuna göre senaryo edilen büyük kaza riskinin indirilmesi gereken frekans seviyesi olarak tabir edilen önlem seviyesinin hem adı hem de anlamı değiştirilmiştir. Artık “Mümkün Olan En Yüksek Önlem Seviyesi” yerine “Büyük Endüstriyel Kaza Frekansının Sınır Değeri” hesaplanılacaktır. Madde 1/7/2021 tarihinde yürürlüğe girecektir.
Önlemlerin seçilmesinde iki tabir kullanılmaktadır. Bunlar; "Makul düzeyde uygulanabilir" önlem seviyesi olarak tabir edilen olan "ALARP" veya "Makul olarak elde edilebilecek kadar düşük " anlamına gelen" “ALARA”’dır. ALARP (As Low As Reasonably Practicable"), güvenlik açısından kritik ve emniyetle ilgili sistemlerin düzenlenmesi ve yönetiminde sıklıkla kullanılan bir terimdir. ALARP (As Low As Reasonably Achievable) prensibi ise artık riskin makul derecede uygulanabilir olduğu ölçüde azaltılması gerekliliğidir.
Yeni yönetmelikte yapılan bu değişikliğin yapılmasındaki en önemli neden ise; özellikle yurtdışında SEVESO III direktifinin uygulanmasında hesaplanan ALARP kavramının direktifin uyumlaştırılmış olan bizim yönetmeliğimizde kavram olarak üst üste örtüşmüyor olmasıdır. Yanlış anlamaların önüne geçmek adına yeni yönetmelikte tam olarak neyin hesaplanmasının istenildiği tarif edilmiştir.
Yönetmeliğin 9. maddesine göre; işletmeci, büyük kazaya sebep olabilecek tehlikeli ekipmanlar için senaryo edilen her bir büyük endüstriyel kazanın meydana gelme frekans değerini 1x10-4/yıl veya bundan daha küçük bir değere indirir demektedir.
Büyük Kaza Senaryo Dokümanı:
Büyük kaza senaryo dokümanı; kuruluşta büyük endüstriyel kaza tehlikelerinin belirlenmesi ve bu tehlikelerden kaynaklanacak risklerin değerlendirilmesi amacıyla hazırlanan dokümanı ifade etmektedir.
Eski yönetmelikte bulunan “Kantitatif Risk Değerlendirme” kavramı yerine “Büyük Kaza Senaryosu” kavramının getirildiği görülmektedir. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, büyük kaza senaryo dokümanına ilişkin usul ve esasların yer aldığı tebliğ 30.06.2020 tarih ve 31171 sayı ile yayınlanmıştır.
Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik kapsamındaki alt seviyeli ve üst seviyeli kuruluşların işletmecisi tarafından büyük endüstriyel kaza tehlikelerinin belirlenmesi ve bu tehlikelerden kaynaklanacak risklerin değerlendirilmesi amacıyla büyük kaza senaryo dokümanı hazırlanacak veya hazırlatılacaktır. Madde 1/7/2020 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Yönetmeliğin 6. Maddesi ile Geçici 1. Maddesi gereğince;
İşletmeye yeni açılacak kuruluşun işletmecisi tarafından, işletmeye açıldığı tarihten itibaren bir yıl içerisinde büyük kaza senaryo dokümanı hazırlanır.
Yönetmelik kapsamına yeni girecek kuruluşun işletmecisi tarafından kapsama girdiği tarihten itibaren büyük kaza senaryo dokümanı bir yıl içerisinde hazırlanır.
Tebliğ yayımlandıktan sonra işletmeye yeni açılacak kuruluşun işletmecisi tarafından işletmeye açıldığı tarihten itibaren bir yıl içerisinde belirlenen tehlikeli ekipmanlarının en az dörtte biri ile senaryolar oluşturulur. Daha sonraki üç yıl içerisinde ise her yıl senaryo yapılması koşuluyla tüm tehlikeli ekipmanlar için oluşturulan senaryolar en geç dört yıl içinde tamamlanır.
Tebliğ yayımlandıktan sonra yönetmelik kapsamına yeni girecek kuruluşun işletmecisi tarafından kapsama girdiği tarihten itibaren bir yıl içerisinde belirlenen tehlikeli ekipmanlarının en az dörtte biri ile senaryolar oluşturulur. Daha sonraki üç yıl içerisinde ise her yıl senaryo yapılması koşuluyla tüm tehlikeli ekipmanlar için oluşturulan senaryolar en geç dört yıl içinde tamamlanır.
Eğer kuruluşta bulunan tehlikeli ekipmanlarda değişiklik söz konusu olursa bu durum süreçte bir değişikliğe neden olmaz.
Senaryoların tamamlanması için belirtilen dört yıllık sürecin bitmesinden sonra kuruluşa yeni bir tehlikeli ekipman girmesi veya var olan bir ekipmanın tehlikeli ekipman kapsamına alınması durumlarında bahsi geçen tehlikeli ekipmanlar işletmeye alınmadan önce senaryolar biter.
Büyük Kaza Senaryo Dokümanı ve Kantitatif Risk Değerlendirme:
Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik Geçici 3. Madde gereğince; 30/12/2013 tarihli ve 28867 mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmeliğin 8 inci maddesi gereğince alt ve üst seviyeli kuruluşlarca hazırlanması zorunlu olan kantitatif risk değerlendirmesi, bu Yönetmeliğin 8 inci maddesinde belirtilen büyük kaza senaryo dokümanı hazırlanması için belirlenen süreye kadar geçerlidir denilmekte idi.
Ancak artık Büyük Kaza Senaryo Dokümanına ilişkin usul ve esasların yer aldığı tebliğ 30.06.2020 tarih ve 31171 sayı ile yayınlanmıştır ve Kantitatif Risk Değerlendirme de bu tebliğe göre revize edilmeli veya yeniden yapılmalıdır.
Eski yönetmeliğin 8. Maddesi gereğince kantitatif risk değerlendirmesi aşağıdaki adımları içerecek şekilde yapılması gerekmekteydi.
Tehlikeli kimyasalların sınıflandırılması, bu kimyasalların miktarları ve karşılıklı etkileşimleri,
Kimyasal maruziyetin insan ve/veya çevre açısından değerlendirilmesi,
Patlayıcı ortamlar ve bu ortamların kalıcılığı, patlayıcı ortam sınıflandırması ve bu alanlarda kullanılacak ekipmanların uygunluğu,
Proses içerisindeki tehlikeli ekipmanların belirlenmesi ve gruplandırılması,
Proses tehlikeleri ile proses ekipmanlarının ve/veya enstrümanlarının karşılıklı etkileşimleri,
Proses enstrümanlarının ve acil durum kapatma sistemlerinin güvenilirlik değerlendirmesi ve sertifikasyonu,
Bakım ve onarım işlerinde güvenilirlik verisi,
Güvenilirlik merkezli gerçekleştirilecek bakım ve risk temelli kontrol yöntemleri,
Büyük kaza senaryolarının kök neden ve sonuç analizi,
Geçmişte yaşanan kazalar ve bu kazaların nicel tekrarlanma olasılıkları,
İnsan hataları ve güvenilirlik analizi.
Yani kantitatif risk analizleri ise, Büyük kaza senaryo dokümanı içerisinde tehlikeli maddelerin belirlenmesi ve sınıflandırılması işleminden sonra, ulusal veya uluslararası standartlar ile genel kabul görmüş bilimsel literatürde yer alan yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak, büyük kaza senaryo dokümanı ile ilgili tebliğde belirtilen kriterlere uygun olarak ve aşağıdaki adımlar izlenerek hazırlanılacaktır:
Tehlikeli ekipmanların belirlenmesi,
Belirlenen tehlikeli ekipmanlar üzerinden dahili tehlikelerin tanımlanması,
Tehlikeli ekipmanlara etki edebilecek kuruluş dışından kaynaklanabilecek harici tehlikelerin tanımlanması,
Yönetmeliğin 9 uncu maddesinde yer alan büyük endüstriyel kaza frekansı değeri ile karşılaştırma yapmaya elverişli sonuçlar üretebilen yöntemler ile tehlikeli ekipmanlar üzerinde büyük kaza senaryolarının oluşturulması.
Yeni tebliğin EK-2 BÜYÜK KAZA SENARYO DOKÜMANINA İLİŞKİN ASGARİ GEREKLER bölümünde büyük kaza senaryoları ile ilgili detay bilgi verilmiştir. Buna göre;
Tehlikeli maddelerin belirlenmesi ve sınıflandırılması:
SEA Yönetmeliğine göre tehlikeli maddeler sınıflandırılacaktır.
Tehlikeli ekipmanların belirlenmesi:
Tebliğdeki tanıma uygun olarak (içerdiği tehlikeli maddenin niteliği, miktarı ve proses koşulları ile tesisteki yerleşimi nedeniyle büyük endüstriyel kazaya sebebiyet verme veya kazanın etkisini arttırma potansiyeline sahip olan ekipman) işletmeci tarafından tehlikeli ekipmanlar belirlenecektir.
Tehlikeli ekipmanların belirlenmesinde kullanılan işlemler, hesaplamalar ve kabuller büyük kaza senaryo dokümanı ekinde yer alacaktır.
Belirlenen tehlikeli ekipmanlar adı, kodu, yer aldığı tesis, içerdiği tehlikeli kimyasalın adı gibi bilgiler ile listelenerek tablosu oluşturulacaktır.
Tehlikeli ekipmanlar belirlenirken maddelerin yığın halinde, paketler ve kaplar içerisinde vb. şekillerde depolandığı yerler de dikkate alınacaktır.
Eğer işletmecinin literatürde yer alan yöntemler ile tehlikeli ekipmanları belirlemediği gösterilirse, işletmeci tarafından tehlikeli kimyasalın miktarı ve niteliği dikkate alınarak benimsenen kriterler ile tehlikeli ekipman belirlenecektir.
Dahili tehlikelerin tanımlanması:
İşletmeci tarafından benimsenen yöntemler kullanılarak belirlenen tehlikeli ekipmanlarda oluşması beklenen büyük endüstriyel kazaya sebep olabilecek ya da kazanın etkisini arttırabilecek tehlikeler tanımlanacaktır.
Her bir tehlikeli ekipman için oluşabilecek dahili tehlikeler listelenecektir.
Kuruluş içinde veya dışında geçmişte yaşanmış kazalar, ramak kala olaylar ve kaza veri bankalarından ulaşılabilir kayıtlar da dahili tehlikelerin belirlenmesinde dikkate alınacaktır.
Bu hususta yapılan çalışmalar büyük kaza senaryo dokümanı ekinde yer alacaktır.
Harici tehlikelerin tanımlanması:
Kuruluşa komşu olan diğer işyerlerinden kaynaklanacak ve kuruluşta büyük endüstriyel kazalara sebep olacak herhangi bir olaydan, kuruluşun çevresel yapısından kaynaklı oluşabilecek deprem, sel, toprak kayması, kuruluşun etrafındaki alanlarda yer alan madencilik veya sondaj çalışmalarından, taşıma faaliyetlerinden, yüksek gerilim enerji hatlarından, boru hatlarından, yıldırım, fırtına gibi meteorolojik şartlardan ve işletmeci tarafından öngörülen diğer hususlardan kaynaklanabilecek tehlikeler listelenecektir.
Belirlenen harici tehlikelerin büyük endüstriyel kazaya sebebiyet verebileceği mekanizmalar belirlenecektir. Kuruluş içinde veya dışında geçmişte yaşanmış kazalar, ramak kala olaylar ve kaza veri bankalarından ulaşılabilir kayıtlar da dahili tehlikelerin belirlenmesinde dikkate alınacaktır.
Büyük kaza senaryolarının oluşturulması, analizi ve değerlendirilmesi:
Her bir tehlikeli ekipman için büyük kaza senaryoları oluşturulur ve tanımı yapılır. Büyük kaza senaryosu, tespit edilen tehlikeler için belirlenen kök nedenlerden başlayarak olası yayılım, yangın veya patlama olaylarının tamamını içerecek şekilde oluşturulur. Bir kök neden ile sonuç çifti kullanılarak oluşturulacak senaryolarda olası yayılım, yangın ve patlama olaylarından her biri dikkate alınır.
Büyük kaza senaryo dokümanında kullanılan güvenilirlik ve olasılık verilerinin değerleri ve alındığı kaynaklar, frekans ve olasılık verileri arasındaki dönüşüme ait işlemler, yapılan kabuller ve gerekçeler senaryo bazında verilir.
İşletmeci tebliğde yer alan kritik ekipman tanımı (Arızası halinde tehlikeli ekipmanda büyük bir endüstriyel kazanın meydana gelmesine ya da büyük endüstriyel kazanın etkisinin artmasına sebebiyet verebilecek, önleme, tespit, kontrol, azaltma gibi fonksiyonları icra eden enstrüman, sistem, kontrol elemanı veya ekipmanı ) ile kritik ekipmanları belirler
Her bir tesis için senaryo bazında her bir tehlikeli ekipmana ilişkin; kritik ekipmanın adı, kodu, görevi ve periyodik kontrol süresi bilgileri listelenir.
İnsan hatasından kaynaklı (operatörün kök neden olduğu) bir kaza meydana gelme durumunda büyük kaza senaryolarının meydana gelme frekanslarının hesaplanmasında operatörün hata yapma olasılığı hesaplanır.
Senaryoların oluşturulması :
Her bir tehlikeli ekipman üzerinde büyük kaza senaryoları oluşturulur. Oluşturulan senaryoların tanımı ve tarifi yapılır. Büyük kaza senaryosu tespit edilen tehlikelere göre belirlenen kök nedenlerden başlanarak olası yayılım, yangın veya patlama olaylarının tamamını içerecek şekilde oluşturulur. Tek kök neden ve sonuç çifti kullanılarak oluşturulacak senaryolarda olası yayılım, yangın ve patlama olaylarından her biri dikkate alınır.
Frekansın hesaplanması :
Oluşturulan senaryolar, Yönetmeliğin 9‘uncu maddesinde yer alan büyük endüstriyel kaza frekansının sınır değeri ile karşılaştırma yapmaya elverişli sonuçlar üretebilen yöntemler ile analiz edilerek büyük endüstriyel kazanın meydana gelme frekansı hesaplanır.
Seçilen büyük kaza senaryolarının meydana gelme frekanslarının hesaplanmasında, etiğim, bilginin mevcut ve anlaşılır olması, sertifikasyon, prosedürler, planlar, talimatlar, periyodik test ve kontroller, bakım, iletişim, işaretler gibi güvenlik tedbirleri doğrudan kullanılamaz.
Senaryoların meydana gelme frekansının hesaplanmasında bağımsızlık prensibi, ortak nedenli hataların etkisi ve etkinlik prensibi de dikkate alınır.
Sınır değerin karşılaştırılması:
Senaryo edilen her bir büyük endüstriyel kazanın meydana gelme frekansı, büyük endüstriyel kaza frekansının sınır değeri ile karşılaştırılır.
Tedbirlerin kararlaştırılması ve uygulanması:
Senaryo edilen her bir büyük endüstriyel kazanın meydana gelme frekansının, büyük endüstriyel kaza frekansının sınır değerden büyük olması durumundan alınması gerekli tedbirler kararlaştırılır ve bu tedbirlerin uygulanması sağlanır.